Hoe kon ik zo stom zijn?

Voordat mijn zomerstop begint nog een kleine ontboezeming. Ik ben afgelopen jaar benaderd door Mediaspil, een bedrijf dat beweert een glossy te maken voor de KVK. Ze boden me een pagina vullend interview aan waarmee ik mijn zichtbaarheid als psychologe kon vergroten. Om een lang verhaal kort te maken: ik gaf €500 uit en kreeg er boosheid en schaamte voor terug.

Maar, ik heb toch onderzoek gedaan en het klonk toch als een goed verhaal? Er is zelfs een fotograaf langsgeweest! Twijfel en onzekerheid slopen bij me binnen. Dit zal mij toch niet gebeuren? Pas toen ik nogmaals onderzoek deed stuitte ik op een artikel van Opgelicht. Helaas had ik al wel op meerdere voorstellen ja gezegd en betaald.

Bij de fraudehelpdesk bleken de verdachten bekend. Daar noemen ze deze vorm van oplichting acquisitiefraude. Het is natuurlijk wel smeuiig dat iemand zoals ik, die doorgeleerd heeft in psychologie en mensenkennis, blijkbaar ook vatbaar is voor dit soort oplichterstrucs. Ik las later in de Telegraaf dat er ook advocaten slachtoffer zijn geworden. Hoe sluw zijn sommige mensen toch in het anderen belazeren en hoe komt het dat ook hoog opgeleide Nederlanders daar intrappen?

fotocredit: No Scams – Widjaya Ivan
Creative Commons/Flickr.com

Oplichters

Oplichting is letterlijk bedrog door iemand geld of goed afhandig te maken. Sommigen vinden een auto- of keukenverkoper al een oplichter, omdat hij winst maakt over de rug van een klant. Als we wat verder kijken gaat oplichting over het doelbewust een ander voorliegen om geld of goed afhandig te maken om er zelf beter van te worden. Oplichters maken bij uitstek gebruik van de goedgelovigheid die ieder mens van nature in zich heeft.

Je ziet dat oplichters het naar zichzelf kunnen verkopen dat ze recht hebben op de beloning. Vanuit bijvoorbeeld een karakter met narcistische kenmerken denken zij: Ik ben beter dan de rest, dus ik verdien dit. Of: Als jij zo dom bent om hier in te trappen, dan verdien ik de beloning. Ze kunnen dus aan zichzelf verantwoorden dat ze het doen. De psychopathische oplichter zal er dan ook weinig berouw over hebben. Of, zoals de Griekse toneelschrijver Sophocles ooit schreef: ‘Winst is zoet, ook al is die het resultaat van bedrog’.

Ik blijf (wie weet tegen beter weten in) toch geloven in het goede van de mens en denk dat er ook een groep oplichters is die er heus wel eens van wakker ligt. Zij steken echter wel hun kop in het zand voor wat ze doen en denken waarschijnlijk vooral aan het geld waarmee ze bijvoorbeeld hun kinderen voeden. Wanneer de beloning groot is en het leed bij het slachtoffer beperkt blijft, zullen ze bovendien denken: Ach, die paar honderd euro die ik per persoon afhandig maak, daar eet niemand een boterham minder door. Als je het dus (deels) kunt verantwoorden naar jezelf, dan sus je daarmee je geweten en kom je er als oplichter ethisch gezien naar jezelf toe mee weg.

Moreel kompas

Ik praat wel eens met mensen over hun moreel kompas. Bijvoorbeeld bij vreemdgaan zie je dat er een moment is dat dit kompas het niet doet of genegeerd wordt. Bij oplichting denk ik dat het langere tijd verstoord is geraakt en dat mensen het verschil tussen goed en kwaad niet meer zien. Veel oplichting is tegenwoordig digitaal, daarbij zijn de gevolgen voor de ander niet zo zichtbaar. Als je het leed niet ziet en wel de beloning dan maak je ook minder ruimte voor je moreel kompas. Ik geloof anders niet dat mensen zoiets kunnen blijven doen.

In de planten- en dierenwereld zit het vol bedriegers en misleiders, maar zij acteren duidelijker dan de mens uit zelfbehoud. Bij de mens is er naast zelfbehoud nog de hogere en vaak schadelijke motivatie van rijkdom, macht, en roem. Ik denk dat het gevoel van macht in combinatie met egocentrisme de belangrijkste drijfveren zijn om anderen te belazeren. En natuurlijk echt zien dat iets geld oplevert. Als je beloning als timmerman €40 per uur is met keihard werken en met wat mails en telefoontjes kom je tot €500 per uur, dan is de keuze snel gemaakt. We leven nog steeds in een kapitalistische en materialistische wereld.

Technieken

Oplichters spelen in op onzekerheid en proberen je te koppelen aan bekende namen en bedrijven. Ze geven een beetje, maar vragen veel (het zogenaamde wederkerigheidsprincipe). Het is vaak agressieve verkoop, ze vallen je lastig op dat ene moment dat het niet uitkomt, ze blijven bellen en proberen met kleine stapjes het bedrag steeds groter te krijgen. Dit alles gebeurt natuurlijk wel met charme, op een geloofwaardige en sluwe manier. Ze scheppen een band door je naam te noemen en te herhalen, ze pikken non-verbale signalen op en proberen bepaalde gevoelens bij je op te wekken. Het zijn voor oplichters geijkte technieken om tot hun vangst te komen.

Sommige technieken komen rechtstreeks uit de sales- en marketingpsychologie. Bij mij gebruikten ze priming. Het begon met een kleine aanbieding, vervolgens zeggen ze dat de aanbieding zo goed is, langzaam gaan ze dan meer en meer aanbieden en blijven intussen bevestigen ze waarom het zo goed is voor me. Verder heb je bijvoorbeeld nog het decoy effect. Ook schaarste creëeren en een keuze impliceren doen het goed als je wat wilt verkopen of iemand wilt overtuigen.

fotocredit: Online Fraud – Don Hankins
Creative Commons/Flickr.com

Gedupeerden

 Ik weeg zaken graag af, heb ook niet meteen ja gezegd en bedacht wat het me op kon leveren in relatie tot de investering. Als ik er een klus uit zou halen was ik uit de kosten, dus ik dacht wat is nu €100 (het aanvankelijke bedrag) voor goede reclame? Bij wantrouwen kijk je de kat uit de boom en geloof je iemand niet zomaar, bij naïviteit ga je er blind vanuit dat iemand het goede met je voor heeft. Met mijn edelmoedig wantrouwen, zoals een coach het ooit noemde, zat ik waarschijnlijk ergens in het midden op de lijn van wantrouwen naar naïviteit.

Achteraf gezien raakte ik overtuigd door de manier van verkoop (het is een super kans, biedt echt wat extra’s op alles wat je al doet, de kosten vallen erg mee zoals je hoort, we moeten het alleen wel nu weten in verband met de deadline). Het klonk als een mooie kans, een inhoudelijk artikel in het KvK-magazine wat bij veel bedrijven op de koffietafel ligt. Ik heb toen kort onderzoek gedaan naar het bedrijf, ze hadden een site waar voorbeelden op stonden, ik heb opgezocht waar ze zaten en overlegd met mijn partner. Alles zag er goed uit, dus ik besloot het te doen.

Twijfel

Op een gegeven moment ontstond er bij mij onzekerheid en twijfel of er nog wel geleverd ging worden. Ik dacht bij mezelf: Het zal toch niet waar zijn? Ik schoot in de ontkenning en verrichtte meer zoekwerk naar het bedrijf. Schaamte voelde ik, maar ook boosheid. Naar de oplichter toe, maar ook zeker naar mezelf. Want hoe kon ik zo stom zijn?

Toch had ik nog ergens de hoop dat het niet zo was. Ik had ze namelijk gemaild met het nieuws wat ik zag bij Opgelicht en daarop kreeg ik het antwoord: ‘Dat was de vorige eigenaar, als we onze klanten zo zouden oplichten, dan zou ik hier niet willen werken’. Keiharde leugens dus! Ik voelde verbazing over hoe iemand zo kon liegen. Ik ging op zoek naar oplossingen, onder meer door melding te maken bij de fraudehelpdesk. Maar ik voelde tegelijk dat ik het eigenlijk niet durfde te vertellen vanuit schaamte. Het achteraf opschrijven is ook nog best spannend.

Door hoop blijft nog vertrouwen aanwezig. Als dat steeds verder weg zakt komt er ruimte voor boosheid, verdriet en uiteindelijk berusting. Net als bij rouw lopen bij oplichting de fases van twijfel en weten door elkaar, omdat je niet wilt geloven dat het werkelijk zo is. Ontkenning en zien dat het echt zo is wisselen elkaar af en ergens komt er net als bij rouw berusting dat je er niets meer aan kunt doen. Dan ontstaat er ruimte voor jezelf vergeven en doorgaan.

Les geleerd

Als slachtoffer van oplichting is het mogelijk dat je naast financiële schade ook psychische schade lijdt. Je ervaart onzekerheid, hebt meer wantrouwen en twijfelt meer aan jezelf. Ook ben je voortaan voorzichtiger. In ernstige gevallen kunnen er zelfs symptomen optreden van angst en depressie. Om te voorkomen dat ik nog eens opgelicht word, ga ik een volgende keer nog beter onderzoek doen en zeker niet vooraf betalen, maar pas bij levering. Ik heb geleerd uit deze situatie en wie weet zal ik sommige kansen helaas moeten missen, juist omdat ik nog voorzichtiger ben geworden.

En dat terwijl ik het gevoel had dat ik al voorzichtig handelde. Ik heb vanaf de start gekeken of ze legitiem waren en dat leken ze te zijn, ik heb ene Chiel een aantal keer gesproken en via de mail een Inge. Ik kreeg zelfs een fotograaf op bezoek en er is een mock-up gemaakt voor een advertentie. Ze investeren dus wel een beetje in geloofwaardigheid. Maar vooral spelen ze hun rol goed, wat een ware bedrieger eigen is. Het juiste voorkomen, kleding, houding en taalgebruik zijn vaak al genoeg om iemand te doen geloven.

De praktijken van Mediaspil zijn bekend, maar de mensen die erachter zitten worden niet gepakt. Ze gaan steeds failliet en starten dan een nieuw bedrijf. In de ogen van sommigen is het de volmaakte misdaad als de daders ermee wegkomen. Ik heb me er in dit geval bij neergelegd, omdat ik niet denk dat aangifte echt wat gaat opleveren. Maar ik wilde het toch even kwijt.